ÜBEY BİN KA’B ALLAH ONDAN RAZI OLSUN

[muslim]

Sahabe-i Kirâm’ın büyüklerinden biri olup Resulullah (sav)in vahiy kâtiplerinden ve sahabenin fakihlerindendir. Übey (ra)ın babasının adı Ka'b, annesinin ismi Suheyle'dir. İki künyesi vardır; Ebu'l Münzir ve Ebu't Tufeyl. Medineli olup Hazrec kabilesinin Neccâroğulları kolundandır. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir.

Müslüman Oluşu ve Cihadı

Übey b. Ka'b'ın Müslümanlığı kabul etmesi, Resulullah (sav)in Medine'ye hicret etmesinden önce, Akabe biatlerinde olmuştur. Übey b. Ka'b, II. Akabe biatında, Resulullah (sav)e biat eden yetmiş kişi içerisinde idi.

Resulullah (sav) Medineli Müslümanlar arasında yapmış olduğu kardeşlik antlaşmasında, Übey b. Ka'b ile Aşere-i Mübeşşere (Cennetle müjdelenen on kişi)den birisi olan Said b. Zeyd'i kardeş yaptı. Übey, Resul-i Ekrem ile Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bütün muharebelere katıldı. Uhud muharebesinde kendisine bir ok isabet etmiş, Resulullah (sav) ona bir tabip göndermiş, tabip okun girdiği yerdeki damarı keserek üzerini dağlamıştı. Bu suretle Übey b. Ka'b bu arızadan kurtulmuş oldu.(1)

Vahyin İlk Katibi

Übey b. Ka'b (ra) cahiliye döneminde de okuma yazma bilen az sayıdaki kimselerden biri idi.(2) Resulullah (sav) Medine'ye hicret edince, orada, Ensar içerisinde yazılarını ilk yazan Übey b. Ka'b olmuştur.(3) Yazdığı yazıların sonuna "filan oğlu filan yazdı" diyenlerin de ilki idi.(4)

Şu halde, Medine döneminde Resulullah (sav)e gelen vahyi ilk yazan Übey b. Ka'b olmuştur. Übey b. Ka'b olmadığı zaman, Zeyd b. Sabit yazardı. Peygamber Efendimiz (sav) ilahi vahyi Cebrail (as)dan aldığı zaman, Übey b. Ka'b onu daha yazının ıslaklığı üzerinde iken ezberler, Resulullah (sav)e okurdu. (5)

Übey ashabın en alimlerindendi. Tabiinin büyük bilginlerinden olan Mesruk (663/683) şöyle derdi: "Resulullah (sav)in ashabıyla görüştüm. İlimlerinin şu altı kişiye dayandığını gördüm: Ali, Abdullah b. Ömer, Zeyd b. Sabit, Übey b. Ka'b ve Ebu'd Derdâ."(6)

İlminin genişliğinden başka, Kur'an-ı Kerîm'i en iyi okuyan sahabelerden idi. Peygamber Efendimiz (sav): "Ümmetimin en iyi okuyanı Übey'dir."(7) buyurmuştur. Bu sebeple Seyyidü'l-Kurra (Kur’an okuyucularının efendisi) lakabıyla tanınmıştır. O Kur'an-ı Kerîm'i sekiz gecede hatmederdi.

Resulullah (sav)in zamanında Kur'an'ı cem' ederek (tek cilt halinde toplayan) ona arz eden sayılı sahabelerden biri idi. Nitekim Enes b. Malik, "Resulullah (sav) zamanında Kur'an'ı dört kişi hıfzetmiş olup hepsi de Ensardandı. Bunlar: Übey b. Ka'b, Muaz b. Cebel, Ebû Zeyd ve Zeyd b. Sabit'tir" demiştir.(8)

Übey b. Ka'b, Resulullah (sav)in ashabına, Kur'an'ı kendilerinden öğrenmelerini tavsiye ettiği dört kişiden biridir.

Abdullah b. Amr b. As'dan şöyle rivâyet edilmiştir: “Resulullah (sav)'in şöyle buyurduğunu işittim: ‘Kur'an'ı dört kişiden alın (öğrenin) Abdullah b. Mes'ud'dan (Resulullah önce bunu zikretti), Ebu Huzeyfe'nin mevlası Salim den, Muaz b. Cebel'den ve Übey b. Ka'b'dan."(9) Bu dört sahabeden Muaz ile Übey Ensar’dan, Abdullah b. Mes'ud ile Salim ise Muhacir’dendir.

Hem Kurrâ Hem Fakih

Resulullah (sav) Übey b. Ka'b'ı, Kur'an-ı Kerim'i iyi bilen bir sahabe olması sebebiyle öğretmen olarak tayin etmişti. Mescid-i Nebevi'de Kur'an-ı Kerîm'i öğretirdi. Aralarında Ebu Hureyre ve İbn Abbas'ında bulunduğu birçok sahabenin hocalığını yapmıştır.

O, Kur'an-ı Kerim’i öğretmesi karşılığında, her hangi bir maddi şey de almazdı. Nitekim, ondan şöyle rivâyet edilmiştir: "Muhacirlerden birine Kur'an öğretmiştim. Bu zat bana bir yay hediye etti. Ben bunu Resulullah (sav)e anlatınca: ‘Onu alırsan ateşten bir yay almış olursun’ buyurdu. Ben de yayı sahibine geri verdim."(10)

Übey b. Ka'b, Kur'an'ın lafızlarının eda keyfiyetini, kıraat vecihleriyle ilgili hususiyetlerini öğrenmeye özen gösterirdi. Allah Teâlâ, Peygamber Efendimiz (sav)e, Übey'e Kur'an okumasını emretmiştir.

Enes b. Malik (ra)dan şöyle rivâyet edildi: “Resulullah, Übey b. Ka'b'a: ‘Allah bana (Lemyeküni’l lezîne keferu) suresini sana okumamı emretti’ buyurdu. Übey: "Allah benim adımı da andı mı?" dedi. Peygamber Efendimiz (sav) "Evet" deyince, Übey b. Ka'b sevincinden ağladı.(11)

Bu hadis-i şerif sahabe içerisinde Übey b. Ka'b'ın faziletine işaret ettiği gibi, onun kıraat ilmindeki yerine de işaret etmektedir. Übey b. Ka'b, kıraati bizzat Resulullah (sav)den almıştır. O, Hz. Ömer'e: "Ben Kur'an-ı Kerim'i daha taze iken, bizzat Cebrail (as)dan alan zattan aldım" demiştir.(12)

Kur'an-ı Kerîm'e karşı duyduğu rağbet ve arzu, Übey b. Ka'b'ın faziletini artırmış, bu sebeple Resulullah’ın takdirini, ashabın saygısını kazanmıştır. Übey b. Ka'b, aynı zamanda Resulullah (sav) zamanında fetva veren az sayıda sahabeden biridir.

Muhammed babası Sehl'in şöyle dediğini nakletmiştir: "Resulullah (sav) zamanında fetva veren, üçü Muhacir ve üçü Ensar’dan olmak üzere altı kişi idi. Muhacirlerden olanlar; Ömer, Osman, Ali; Ensar’dan olanlar da Übey b. Ka'b, Muaz b. Cebel ve Zeyd b. Sabit'tir."(13)

Şeyhayn Ona Hürmet Ederlerdi

Übey b. Ka'b'ın, Resulullah (sav)in vefatından sonra, ilk halife Hz. Ebû Bekir (ra) zamanında da mühim görevler yaptığını görüyoruz. Aynı iltifat ve ilgiyi Hz. Ömer (ra) döneminde de gördü.

Hz. Ebû Bekir, mühim bir mesele ile karşı karşıya gelip çözümünü Kur'an ve sünnette bulamadığı zaman, ashabın seçkin âlimlerini toplar, onlarla istişarede bulunurdu. Übey b. Ka'b da Hz. Ebû Bekir'in danışma meclisi üyelerinden idi. Aynı zamanda Hz. Ebû Bekir döneminde fetva vermekle görevli, meşhur fakihlerden biri idi.(14) Bu dönemde onun Kur'an'ın cem'i için kurulan komisyonda da görev aldığını görüyoruz.

Übey b. Ka'b, ikinci halife Hz. Ömer'in de teveccühünü kazanmıştır. Hz. Ömer, Übey b. Ka'b'a çok hürmet eder, ondan yararlanır ve ona Seyyidü'l Müslimin (müslümanların ulusu) derdi.(15)

Hz. Ömer'in hilafeti döneminde, onun şura meclisinde çalışır ve kabilesi Hazrec'i temsil ederdi. Aynı zamanda fetva işlerine de bakardı. Hz. Ömer, bir keresinde halka hitabında şöyle demiştir: "Kur'an'dan sormak isteyen Übey b. Ka'b'a gelsin, ferâizden sormak isteyen Muaz'a, mal isteyen de bana gelsin. Çünkü Allah beni, hazinedar ve dağıtıcı kıldı."(16)

Hz. Ömer, hilafeti zamanında fetva işleri üzerinde hassasiyetle durur, ancak bu işe ehil olanların fetva vermesine müsaade ederdi. Onun zamanında ancak Hz. Osman, Hz. Ali, Muaz b. Cebel, Abdurrahman b. Avf, Übey b. Ka'b, Zeyd b. Sabit, Ebu Hureyre ve Ebu'd -Derdâ gibi tayin ettiği zatlar fetva verirdi. (17)

Übey b. Ka'b, Hz. Ebû Bekir döneminde olduğu gibi Hz. Ömer döneminde de danışma meclisi üyesi idi. Çeşitli konularda fikri alınır, görüşlerine değer verilirdi.(18)

Kabul Gören Bir Müfessir

Übey b. Ka'b (ra) tefsir sahasında da ashabın önde gelenlerinden biri olup Medine tefsir ekolünün reisi olarak kabul edilmiştir. Celâleddin es-Suyutî tefsir sahasında meşhur olan sahabelerin on kişi olduğunu belirtmiş, bunlar içerisinde de kendilerinden en çok tefsir rivâyet edilenlerin Hz. Ali, Abdullah b. Mes'ud, Abdullah b. Abbas ve Übey b. Ka'b olduğunu belirtmiştir.(19)

Übey b. Ka'b (ra) vahiy kâtibi olması sebebiyle, Resulullah (sav)in fiil ve hareketlerine muttali bir sahabe idi. Kütüb-i Sitte'de kendisinden altmış küsür rivâyet vardır. Bakiy b. Mahled (ö. 276/889)'in Müsned'inde ise, Übey b. Ka'b'ın yüz altmış dört hadisi vardır.(20)

Übey b. Ka'b’ın rivayet etmiş olduğu hadislerden birinin anlamı şöyledir: Resulullah (sav şöyle buyurdu: "Âdemoğlunun bir vadi dolusu malı olsa, bir ikincisini ister. İki vadi dolusu malı olsa, bir üçüncüsünü de ister. Âdemoğlunun içerisini topraktan başka bir şey doldurmaz. Allah Teâlâ ise tövbe edenin tövbesini kabul eder." (Tirmizî)

Vefatı

Übey b. Ka'b'ın vefat tarihi konusunda farklı bilgiler vardır. El-Vakidî der ki; "Bir kısım hadiseler onun Hz. Ömer'in hilafeti döneminde ölduğuna delalet etmektedir.
Yakınları ve başkalarının onun Medine'de, Hicri 22 senesinde öldüğü söylediklerini gördüm. Hz. Ömer: ‘Bugün Müslümanların ulusu öldü’ demiştir. Onun Hz. Osman'ın hilafeti döneminde Hicri 30'da öldüğünü söyleyenler de olmuştur. Bize göre bu daha doğrudur. Çünkü Hz. Osman ona Kur'an'ı cem etmesini emretmiştir."(21)

Kaynaklar:
1- bk. Müslim, Selam, 73-74. 2- İbn Sa'd, Tabakat, I, 498. 3- İbn Seyyidi'n-Nas, II, 315. 4- İbnü'l-Esir, Üsdu'l-Gabe. 5- Zehebî, Siyer, I, 280. 6- İbn ü'l-Kayyim, i'lâmu'l-Muvakkiîn, I, 16. 7- Zehebî, Siyer, I, 392. 8- Buharî, Menakibu'l Ensar 17; Tirmizî, Menâkib 33. 9- Buharî, Menakibu'I-Ensar,16. 10- İbn Mace, Ticarât, 8. 11- Tecrid-i Sarih Tercümesi, X, 21. 12- Ahmed b. Hanbel, Müsned V, 117. 13- İbn Sa'd, aynı eser, II, 350. 14- İbn Sa'd, aynı eser, II, 350. 15- Tecrid X, 22. 16- Zehebî, Siyer I, 394. 17- M. Siblî, Asr-ı Saadet, Terc. Ö. Rıza, Doğrul, İst. 1974, VI, 369. 18- İbn Sa'd a.g.e, II, 350; M. Siblî, a.g.e., IV, 334. 19- bk. Suyutî, el-İkton, II, 187. 20- Zehebi, Siyeru A'lami'n -Nübela ' I ,402. 21- İbn Sa'd, Tabakat, III, 502; Zeheb, I, 400