Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Çocuk Eğitiminde Öne Çıkardığı Hususlar

[erkam]

Tebliğ
ettiği ve bütün insanlığa sunduğu mesajı ile hayatın her alanına ışık
tutan Hz. Peygamber, hiç şüphesiz eğitim-öğretimle ilgili olarak da,
birçok söz ve uygulamanın sahibidir. "Ben öğretmen olarak gönderildim."¹ sözüyle,
yaptığı işin bizatihi eğitim-öğretim olduğunu vurgulayan Hz. Peygamber;
ailede, camide ve diğer alanlardaki uygulamalarıyla da eğitim-öğretim
faaliyetinin bizzat içinde olduğunu her zaman göstermiştir.

Hz.
Peygamber, bir yandan İslam dininin herkese ve her kitleye ulaşması
için uğraşırken, öte yandan kendisine inanan insanların ve onların
çocuklarının eğitim-öğretimiyle de meşgul olmuştur. Çocukların
eğitim-öğretimiyle ilgili hem kendisi bazı uygulamalar gerçekleştirmiş,
hem de bu konuda bazı talimatlar vermiştir.

Hz.
Peygamber'in çocuklarla olan ilişkilerine baktığımızda; onlara karşı
büyük bir sevgi ve hoşgörü içerisinde olduğunu, onlara değer verdiğini,
selamlaşıp hal hatır sorduğunu, arzu ve isteklerini dikkate aldığını,
aralarında adaleti gözettiğini, onlarla şakalaştığını görmekteyiz.
Dikkat edilirse bu hususlar çocuklarla iletişim açısından son derece
önemli konulardır.

Hz. Peygamber'in çocuk eğitiminde hangi hususları öne çıkardığını düşündüğümüzde sırasıyla şunlardan bahsedebiliriz:

İman esaslarının öğretimi

İbadet eğitim-öğretimi

Kur'ân-ı Kerim öğretimi

Temel alışkanlıkları kazandırma

Temel gelişimlerini dikkate alma

--------------------------------------------------------------------------------

İman Esaslarının Öğretimi

İman
dinî manada; Allah'ın varlığına, birliğine, bütün isim ve sıfatlarına,
Hz. Muhammed (sav)'in O'nun kulu ve elçisi olduğuna, Hz. Peygamber
vasıtasıyla Allah'tan geldiği kesin olarak bildirilen bütün haberlere
tereddütsüz inanıp, bunların hak ve doğru olduğunu içtenlikle kabul
etmektir.

Çocuklara
iman esaslarının öğretimiyle tarifte sözü edilen meselelerin
öğretilmesi ve bu doğrultu da yetiştirilmeleri kastedilmektedir. Bu
açıdan çocukların Allah'ı kendi seviyelerinde gereği gibi tanımaları ve
diğer iman esaslarını bilip kabullenmeleri, yine bu çerçevede
Allah-kainat-insan arasındaki ilişkiyi, basitten karmaşığa doğru
kavrayabilecek entelektüel birikimi elde edebilmeleri, iman esaslarının
öğretimi içerisinde değerlendirilebilir.

İşte
bu anlayışla Hz. Peygamber'in çocuklarla olan ilişkilerine
baktığımızda, her fırsatta onların tazecik kalplerine İslam inancını
yerleştirmek için uğraştığını, hatta ilk konuşmaya başlayan çocuklara
dahi imanla ilgili kelimeleri ve cümleleri tekrarlattığını
söyleyebiliriz. Bu kelime ve cümlelerden bazıları şunlardır:

"Hamd
O Allah'a olsun ki, O ne bir çocuk edinmiştir, ne de mülkünde bir
ortağa sahiptir." "Allah'tan başka ilah yoktur." "Allah'a inandım tağutu
reddettim."²

Hz.
Peygamber'in, çocuklara iman esaslarını öğretmeye çalıştığı yukarıdaki
ifadelerden anlaşılmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber, yeri ve zamanı
geldikçe küçük çocukları da iman etmeye çağırmıştır. Nitekim henüz
ergenlik yaşına gelmemiş İbn Seyyad'a "Benim Allah'ın elçisi olduğuma
şehadet eder misin?" diyerek, bu çocuğu iman edip Müslüman olmaya
çağırdığını, yine kendisine hizmet eden Yahudi bir çocuk hastalanınca,
onu ziyarete gittiğini ve bu esnada onu İslam'a davet ettiğini, çocuğun
da babasından izin alarak Müslüman olduğunu rivayetlerden öğreniyoruz.

İbadet Eğitim-Öğretimi

İbadetlerin
neler olduğunu ve nasıl yapıldığını öğrenmek, ibadetin bilgi boyutunu,
öğrenilen bu ibadetleri içtenlikle yerine getirmek ise davranış boyutunu
oluşturmaktadır. Hz. Peygamber ibadetle ilgili bilgileri öğretmenin
yanında, hem kendisi ibadetlerini yerine getirerek çevresine örnek
olmuş, hem de etrafındaki insanların ibadetleri yerine getirmelerini
önemsemiştir.

İşte
bu bağlamda Hz. Peygamber'in, çocukların ibadet eğitimi ve öğretiminde
de aynı hassasiyeti gösterdiğini, erişkinlikle beraber ibadetlerini
severek isteyerek yapabilen insanlar olmaları için, küçük yaşlardan
itibaren onlarla ilgilendiğini ve rehberlik ettiğini şu uygulamalardan
ve hadislerden anlamaktayız.

Hz. Enes anlatıyor:

"Bana
Peygamberimizin ilk tavsiyesi şu oldu: “Sana sır olarak verdiğim
şeyleri kimseye açıklama. Güvenilir bir kişi ol!” Bundan dolayı annem ve
hanımlarım benden Peygamberimiz'e ait gizli konuları sorduklarında
kesinlikle bir şey söylemezdim. Peygamberimizin bana diğer tavsiyeleri
şöyle idi:

Oğulcuğum abdestini tam ve güzelce al ki, ömrün uzun olsun. Koruyucu melekler de seni sevsin ve korusun.

Enes!
Gusül abdesti alırken güzelce yıkan. Saç diplerini iyice ıslat ve
tenini de güzelce temizleyerek yıka. Şayet böyle yaparsan, yıkandığın
yerden ayrılırken günah ve hatalardan da arınmış olarak çıkarsın.

Oğulcuğum, elinden geldikçe abdestli ol. Çünkü kim abdestli olarak ölürse ona şehitlik sevabı verilir.

Enes!
Namaz kılarken, rükûya gidince ellerinle dizlerini sıkıca tut.
Parmaklarını birbirinden ayır. Dirseklerini yanlarına yapıştırma.
Oğulcuğum, rükûdan kalkınca her uzvun tam olarak yerine gelsin. Çünkü
Allah, kıyamet gününde rükû ile secde arasında belini doğrultmayana
merhamet etmeyecektir. Oğulcuğum secde edince de alnını ve ellerini yere
tam olarak koy. Horozun yeri gagalaması gibi sen de secdeden çabuk
kalkma. Secdede kollarını yere serme. Namazda sağa sola bakmaktan sakın.

Oğulcuğum,
namazını devamlı kılmaya özen göster... Eğer buna özen gösterirsen,
melekler de senin için rahmet dileğinde bulunurlar. Müslümanların
büyüklerine hürmet, küçüklerine de sevgi göster..."³

Hz. Hasan da Peygamberimiz'in kendisine şu tavsiyede bulunduğunu haber vermektedir:

"Hasan!
Beş vakit namazını aksatmadan kıl. Sana şüpheli gelen her şeyi terk et.
İçinde şüphe uyandırmayan şeye yönel. Çünkü doğruluk insanın gönlüne
huzur verir. Yalan ise huzursuzluk uyandırır."⁴

"Yedi yaşına geldiklerinde çocuklarınıza namazı öğretin..."⁵

Hz.
Peygamber döneminde çocukların oruç ibadetiyle de küçük yaşlardan
itibaren tanıştıklarını ve alıştırıldıklarını görmekteyiz. Oruç tutmaya
heveslenen ve buna güç yetirebilecek durumda olan çocukların, bu ibadete
teşvik edildikleri, hatta iftar saatine doğru eğlenmeleri için çeşitli
eğlencelerin tertip edildiği, böylece bu saatlerde artan açlığa tahammül
etmelerini sağlama hedefinin gözetildiği dikkat çekmektedir. Namaz,
oruç ve hacc gibi ibadetlerin yanı sıra, çocukların dua vasıtasıyla
Allah'a yönelmelerinin hedeflendiğini de görmekteyiz.

Kur'ân-ı Kerim Öğretimi

Kur'ân-ı
Kerim okumanın ibadet oluşu, okuyanın övülmesi ve ibadet esnasında
okunması hususunda; hem Kur'ân-ı Kerim'de hem hadis kaynaklarında hem de
diğer kaynaklarda oldukça geniş bilgi verilmektedir.

Şüphesiz
insanların İslam dininin en temel kaynağı olan Kur'ân-ı Kerim'den
istifade edebilmeleri için, onu çokça okumaları ve anlamaları
gerekmektedir. Dolayısıyla yetişkiniyle genciyle herkesin Kur'ân-ı
Kerim'i okuması için, Hz. Peygamber büyük gayretler göstermiştir. Tabi
ki çocukların Kur'ân'ın bilgisinden ve feyzinden uzak kalmamaları için
de mümkün olan her çareye başvurulmuştur.

Temel Alışkanlıkları Kazandırma

Yaşadığımız
şu dünya hayatında insanın hayatını sürdürebilmesi için, bilgili ve
erdemli olmasının yanında birtakım becerilerle de donatılması
gerekmektedir. Bu beceriler, insanın fizyolojik ihtiyaçlarını
karşılamasının yanında, görgü kurallarını bilip gereğini yerine
getirmesi durumunda, psiko-sosyal ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir
zemin de hazırlayabilir. Bu cümleden olarak, çocuğa temel alışkanlıklar
kazandırmaktan; çocuğun uyku, yemek, giyim-kuşam, tertip düzen,
temizlik, görgü kuralları vb. konularda gerekli beceriye sahip olması
anlaşılabilir. Çocukların iman, ibadet vb. eğitimleri üzerinde duran Hz.
Peygamber, onların temel alışkanlıkları kazanmaları üzerinde de
durmakta ve rehberlik etmektedir.

Beslenme
insan hayatının bir parçası olmakla beraber, sağlık ve görgü
kurallarıyla da yakından ilgilidir. Bu konuda Hz. Peygamber'in birçok
tavsiye ve uygulamalarının olduğunu görmekteyiz. Bunlardan bazılarını
şöyle sıralayabiliriz: yemeğe başlamadan önce ve yedikten sonra ellerin
yıkanması, besmele ile başlayıp, dua ile bitirilmesi, sağ elle, önünden
ve tabağın kıyısından alınması, ellerin sağa sola dayanmaması, yüzükoyun
yatarken yenilmemesi, suyun üç solukta içilmesi, sofraya konan yemek
hoşa gitmese dahi tenkit edilmemesi, ekmeğin küçük parçalara bölünmesi,
kırıntı döküntü şeklinde yemeğin atılıp israf edilmemesi, soğan ve
sarımsak gibi koku yapan gıdaların çiğ olarak yenilip etrafın rahatsız
edilmemesi, su ve yemek kaplarının içine üflenmemesi, yemeğin çok sıcak
yenilmemesi.

Çocuklara
kazandırılacak diğer bir alışkanlık ise düzenli uykudur. Hz.
Peygamber'in; gerektiğinde çocukların gündüz uykularını almaları, akşam
yatarken, sabah kalkınca ağız ve diş temizliklerinin yapılması gibi
konular üzerinde durduğunu ilgili hadislerden anlamaktayız.

Çocukların
bu temel alışkanlıkları edinmeleri yanı sıra, günlük işlerde bazı
görevler verilerek onların hayata hazırlanmalarının da hedeflendiğini
görmekteyiz. Hz. Enes'in bildirdiğine göre Hz. Peygamber çocuklara
ayakkabıları düzeltmek, abdest için su ve leğen hazırlamak, misafirlere
içecek dağıtmak, mektup taşımak gibi görevler vermiştir. Bu görevlerle
çocukların sosyal hayatta yerlerini almaları, bilgi ve beceri
kazanmaları sağlanmaktadır.

Temel Gelişimlerini Dikkate Alma

Hz.
Peygamber'in çocuk eğitiminde dikkate aldığı diğer bir husus da,
onların temel gelişimlerinin sağlanmasıdır. Çocukların temel
gelişimlerinden; dil, beden, sosyal, duygusal, zihinsel vb. gelişimler
anlaşılabilir. Çocuğun bu gelişim alanlarında gerekli olgunluğa
erişmesi, onun ilerideki hayatında başarılı olmasını da beraberinde
getirecektir. Dolayısıyla Hz. Peygamber, çocukların eğitimleriyle ilgili
uygulamalarında, söz konusu gelişimlerin tamamlanması yönünde hareket
etmiştir diyebiliriz.

Hz.
Peygamber'in yetiştiği toplumda, çocukların ve büyüklerin, dili düzgün
konuşmalarına büyük önem verildiğini biliyoruz. Yine çocukların sosyal
ve duygusal yönden gelişimlerini tamamlamaları ve kendilerine güveni
olan şahsiyetli bir kişiliğe sahip olmaları için, gerekli hassasiyetin
gösterildiğini görmekteyiz. Hz. Peygamber'in, çocuklara yaptığı
ikramlarıyla, onlarla konuşma şekliyle, selamlaşmasıyla, topluluk
içerisinde söz hakkı tanımasıyla, aralarında adaletli davranmayı tavsiye
etmesiyle, biatlarını kabul etmesiyle, yerine göre bir yetişkin gibi
onları muhatap almasıyla, bu konuda hassas davrandığını anlamaktayız.

Çocuğun
bu ruhsal ve sosyal gelişimlerinin hedeflenmesinin yanı sıra, bedensel
gelişimini sağlayacak tavsiyelerin de, hadislerde yer aldığını
söyleyebiliriz. Hz. Hasan'ın yedi ve Hz. Hüseyin'in altı yaşlarında iken
Hz. Peygamber'in huzurunda ok atma müsabakası yaptıklarını, başka bir
seferinde güreştiklerini, yine Hz. Peygamber'in yüzmeyi teşvik ettiğini,
çocuklara biniciliğin de öğretilmesini ve yapılan müsabakalara
götürülmelerini tavsiye ettiğini hadislerde görmekteyiz. Bütün
bunlardan, sünnette çocukların oyunla iç içe olmaları gerektiğini,
bedenî gelişimleri yanında, sosyal, duygusal, zihinsel vb. gelişimlerine
katkı sağlamasının mümkün olabileceğini anlamaktayız.

Dipnotlar

1- Müslim, Talak, 4

2- İbn-i Ebî Şeybe, I/348

3- Buhari, Vesaya, 25; Ebu Davud, Edeb, 1; Tirmizi, Birr, 69; İlim, 16

4- Tirmizi, Kıyamet, 61

5- Ebu Davud, Salat, 25; Tirmizi, Mevakıt, 182